Toespraak:   mevrouw Rietje de Bruijn

Tekst informatiebord

                          ************

7 mei 2015    Toespraak mevrouw Rietje de Bruijn van
                       Utrechts Geveltekenfonds bij gelegenheid
                       van onthulling Gevelsteen De Duif  

Omdat er weinig bekend is over de steen, die straks onthuld gaat
worden, zo is niet bekend wie hem heeft gemaakt, wil ik graag iets
zeggen over de man die de steen vlak na de oorlog heeft
aangeboden aan de zusters Augustinessen als dank voor al het
werk dat zij in de oorlog hebben verricht.

In juli 1945 vond er een volksfeest plaats in wijk C. Het 25-jarig
professiefeest en tegelijkertijd het 12½-jarig jubileum van de
pastoor van de St.-Augustinuskerk, Sebastiaan van Nuenen.
Lid van de Augustijner orde. Maar het was meer dan zo maar
een herdenking of een volksfeest. Het was in zekere zin  een
totale ontlading na de bevrijding van de Duitsers.
En hoewel dit door velen toen zeker niet zo gevoeld zal zijn was
het misschien tegelijkertijd ook een afscheid van de oude Wijk C.

Het was een groots feest. Overal in de wijk waren dennenbomen
neergezet, die uit de bossen van Bilthoven en Lage Vuursche
waren ontvreemd; de her en der al afgebroken straatjes waren
omgetoverd tot groene laantjes, waar ook nog Canadezen zich
verpoosden met hun dames.
Er was een erepoort opgericht, met aan iedere kant een heraut.
Voor pastoor Van Nuenen was een tijdelijk monument opgericht
op het terrein hoek Waterstraat en de Dirck van Zuylensteeg,
waar de zuster Augustinessen en talloze parochianen zich hadden
verzameld: het muziekcorps Forsando speelde´Wilt heden nu
treden´ en het volk zong ´In de gloria´ en overal, overal waren
bloemen Ook de kermismensen deden spontaan mee; maar ook
de oorlog en de slachtoffers werden herdacht:
er was een geïmproviseerd Nazi-kamp ingericht,
waarvoor het Wilhelmus werd gezongen.

s´Middags om vier uur werd pastoor van Nuenen opgehaald
en werd hij anderhalf uur lang, met zijn twee zusters en nog
een pastoor, gezeten in een landauer, door de wijk gereden,
omstuwd door kinderen. 
Zij werden bedolven onder de bloemen; op de wijs van
Sarie Marijs werd het pastoor van Nuenenlied gezongen.

Om half zes werd er gestopt bij het zusterhuis in de Waterstraat,
waar een verfrissing werd genoten. Om zes uur werd in een
bomvolle Augustinuskerk het lof opgedragen waar de zusters
Augustinessen in koorkleed en paarse sluier evenals
talloze anderen bij aanwezig waren.

s´Avonds werd er in een met vrolijke kleuren verlicht wijk C 
gefeest. Heel wijk C had voor de gelegenheid zijn stoepen en
straten geschrobd. Er werd gehost en gedanst, waaraan ook
de pastoor meedeed mee. Wie was deze pater van Nuenen,
die de 'Vader van de Armen', ´Vriend der kinderen´. De
grootste apostel die ooit in de wijk had gewerkt´, werd genoemd.

Hij is geboren als Antonius van Nuenen op 28 juli 1898. 
Zijn moeder Gordina Gruyters heeft hem vanaf zijn jeugd
ingeprent goed voor de armen te zijn. Op 11 september 1910
legde hij zijn eeuwige geloften af en in 1924 werd hij tot
priester gewijd. In de jaren ´20 kwam hij als kapelaan in
Wijk C werken.In 1932 werd hij pastoor van de Augustinus kerk.

Wijk C had een grote RK gemeenschap, maar die was niet erg actief
en er waren bovendien vele gemengde huwelijken; daarnaast was
de meerderheid van de bewoners laag opgeleid en het waren ook
nog eens de crisisjaren. Het ideaal van Van Nuenen was uitbreiding
van de geloofskennis en geloofsbeleving onder de arbeidende klasse.
Preken en daarnaast nietsdoen, was echter volgens hem een grote
leugen en als directeur van het St. Fransciscus Liefdewerk heeft hij
zich met hart en ziel ingezet voor de wijk, waarbij hij het
standsverschil gebaseerd op geld wilde afschaffen; een eerste stap 
was het opheffen van de armenbanken in de kerk. Hij wist het
kerkbestuur zover te krijgen dat het een bedrag neertelde voor
een afzonderlijk gebouw om de kinderen, vaders en moeders onder
te brengen en er activiteiten te organiseren, 'Het Zaaltje´ geheten.
Hij vroeg een van de vrijwilligsters Cor van Reijsen of zij leidster
wilde worden en zij ging er godsdienstlessen geven en deed ook
allerlei spelletjes met de kinderen. Naar eigen zeggen was zij niet
zeer goed in het orde houden. Dit St. Fransciscus liefdewerk was
echter grotendeels afhankelijk van vrijwilligsters en er was een
groot verloop, daarom vroeg pastoor van Nuenen in 1934 aan
een tiental vrouwelijke vrijwilligsters of zij een congregatie
wilden stichten (een langgekoesterde wens van de jonge pater). 

Cor van Reijsen beschrijft hoe zij op 26 januari 1934 als een
groepje van 10 nog heel jonge vrouwen bijeenkwamen in de
pastorie van pater Mackay (de provinciaal van de Nederlandse
Augustijnen) die hen aan hun toekomstige overste voorstelde.
Deze eerste overste zag er echter vanaf en de 25-jarige
Cor van Reijsen werd toen op voorstel van pater van Nuenen de
eerste overste, iets waar zij zich aanvankelijk totaal niet geschikt
voor achtte. Op 8 december nam de toenmalige provinciaal
pater de Wit de professie van de nieuwe zusters aan als
derde-ordelingen van Sint-Augustinus. Vervolgens nam de nieuwe
moeder overste, die de naam Augustina had aangenomen de
professie van de 9 anderen aan.
Hiermee werden zij de eerste Augustinessen van St.Monica.

St. Monica is de moeder van Augustinus en wordt, vooral sinds de
13de eeuw verheerlijkt als de beschermvrouwe van vrouwen en
moeders, wat al snel in het werk van de zusters tot uiting kwam.
Als pioniers die niet zo heel veel wisten van het kloosterleven
moesten zij zelf hun getijden vormgeven. Deze 10 vrouwen,
hebben de congregatie, die gegrondvest is op de regel van
St. Augustinus, dan ook van de grond af aan opgebouwd, waarbij
nadruk lag op elkaar liefhebben en contemplatie, maar een
contemplatie die in hoge mate in dienst zou staan van 
maatschappelijk werk. In veel opzichten heeft hun werk in
Wijk C de hechte gemeenschap daar versterkt, iets wat in de 
oorlogsjaren van groot belang is geweest.
Hun eerste werk was het bieden van (huishoudelijke) hulp aan
gezinnen die moeite hadden het hoofd boven water te houden. 

De nonnen gingen de wijk in waar zij vrouwen, zieken zwakken,
kinderen, maar ook de mannen zonder werk hielpen.
Waar het kon ondersteunden zij het gezinsleven. Zij deden echter
meer: er werd godsdienstonderricht gegeven,werkgelegenheid
gezocht, aan gymnastiek, muziek en zang gedaan, naai- en
kooklessen gegeven etc. Ook werd er een toneelvereniging
opgericht: ´Wijk C op de planken´ en zo werd een schakel
 tussen de geestelijken en leken gelegd: het motto was:
opvoeden, nooit veroordelen.

Vanaf het begin werd er nauw samengewerkt met
pater van Nuenen. Het werk vereiste namelijk ook een
financiële basis. Die kant van het
werk werd nagenoeg volledig behartigd door de pastoor,
die een meester was in het binnenhalen van geld.
Zo wist hij ook voor elkaar te krijgen dat tegen zeer
voordelige voorwaarden de zusters de beschikking
konden krijgen over de twee scholen, die eigendom waren
van het bisdom en waartussen zij min of meer ingeklemd zaten.
Het lesgeven was iets wat hen niet direct gemakkelijk afging,
maar waar zij geleidelijk ingroeiden. Van Nuenen was een
aartsbedelaar. 

Hij wist altijd op een of andere manier aan geld te komen
en mensen te laten doneren. Hem werd nogal eens om raad
gevraagd en dan waren zijn gevleugelde woorden:
´goede raad is duur´. Ook collecteerde hij vaak bij de uitgang
van de Rembrandt bioscoop. Daar zag hij in 1939 de film
´Boys Town´ (die gaat over een stad voor kansarme en
verwaarloosde jongens, en is gebaseerd op het levenswerk van
pater Edward Flanagan). Dit bracht Van Nuenen op het idee
om een `Meisjesstad´ te stichten.
Op de hoek van Waterstraat en Oude Gracht werd zonder
subsidie van de overheid en zonder salariëring opvang
geregeld voor vrouwen die mishandeld werden of
ongewenst zwanger waren, ongeacht de religieuze
achtergrond. Er werd alles aan gedaan om te zorgen dat
de moeder haar kind zelf kon houden en verzorgen.

In de oorlog werd het klooster dankzij de nonnen een
rots in de branding. Aanvankelijk stuurde pastoor van Nuenen
mensen in nood naar het klooster, maar al snel wisten die ook
zelf hun weg daarheen te vinden. Ook 'meisjesstad' speelde
hier een rol in, die zeker niet zonder gevaar was.
De Duitsers vonden namelijk lang niet alle activiteiten legaal en
bekeken het klooster met grote argwaan. Er zaten soms
onderduikers in het klooster. Alles kwam langs. Vluchtelingen,
mensen op hongertocht, doortrekkers etc.

Vooral in september 1944 en na de bevrijding van het zuiden
kwamen grote transporten via Utrecht naar het westen van
de provincie. Vaak kwamen dieren mee, honden paarden,
kippen konijnen. Randgemeenten verschaften hooi en stro.
In principe moest het Rijksbureau voor de voedselvoorziening
voor het verschaffen van eten zorgen, maar er verdwenen
steeds meer landbouw- en andere producten naar Duitsland,
ook verhinderden de Duitse bezetter het transport van voedsel
uit Oost-Nederland naar het westen.
In Utrecht werd een groot deel van het werk van het bureau
al snel door de zusters overgenomen. Zij trokken er op uit om
voedsel te krijgen. Veel van degenen die tijdens de razzia´s
waren opgepakt en in Duitsland te werk waren gesteld en
met het oprukken van de geallieerde legers wisten te ontkomen,
kregen soms al bij de grens de naam van het klooster in
Utrecht te horen. Er was veel plaats, omdat de scholen toen
leeg stonden, aangezien de kinderen, zeker in de hongerwinter,
niet meer naar school gingen.

Er kwamen daarnaast nog steeds allerlei mensen langs, met
spullen op hun rug, met kruiwagens, met karren, huisraad,  
met een oude grootmoeder enz..
Velen in lompen onder de schurft en luizen, in het klooster
werden zij ontluisd en kregen een bad. ´s Nachts kwamen
per trein soms 200 of meer afgekeurden aan.
Vaak was doktershulp nodig. Bij de deuren stond aangegeven
waar iedereen terecht kon. En je werd altijd geholpen of je nu
jood, hervormd, SDAP-er of communist was. Het heeft overigens
nog lang geduurd voor er bij iedere deur een dubbele post was,
omdat er gewaarschuwd moest worden bij eventueel gevaar.

In de hongerwinter werd er dagelijks aan 1400 mensen een
maaltijd  geven en ook nog 200 kinderen kregen dagelijks een
maaltijd. Ongeveer 7000 mannen vonden hier een extra
onderkomen. Daarnaast werd er voor het transport naar het
noorden gezorgd, waar meer voedsel was.
Kortom er is een bijna bovenmenselijke arbeid verricht.

De steen waarop de witte duif die een olijftak vasthoudt, is
te zien, symboliseert al het werk dat in dit klooster zonder
aanzien des persoons, met gevaar voor eigen leven,
geheel in het teken van werkelijke naastenliefde is verricht:
zij is het symbool voor alles waar het nazisme en fascisme
niet voor staat: het zwakke, zachtheid, onschuld, zuiverheid
en verzoening - in het Bijbelboek Genesis is de duif de brenger
van de olijftak aan Noach en geeft het einde van de zondvloed
aan en luidt het begin van een nieuw tijdperk van vrede en
verzoening (tussen God en de mens) in. Voor de zusters en
pater van Nuenen zal de duif zeker ook het symbool van de
H. Geest zijn geweest, een symbool van het goddelijk handelen
in de mens en de goddelijke inspiratie.

                 ******************************  

Tekst op het informatiebord: 

De mooie gevelsteen, hierboven op de muur, De Duif is door
de Augustijn, Pater Sebastianus van Nuenen geschonken aan
de zusters Augustinessen van St. Monica. Van Nuenen was
pastoor van de even verderop gelegen Augustinuskerk.
De zusters kregen de gevelsteen als dank voor het vele werk
dat zij gedurende de Tweede Wereldoorlog hebben verzet.

Tientallen jaren hing deze mooie gevelsteen met vredesduif
in de binnentuin van het klooster Genazzano, Waterstraat 2,
van de zusters Augustinessen. Op verzoek van het Utrechts
Geveltekenfonds is de steen in het voorjaar van 2015
naar een beschutte plek verplaatst aan de buitenmuur
van het klooster.

De tekst onder de duif verwijst naar de bevrijding
van de stad Utrecht op 7 mei 1945:
"Vreugdevolle herinnering aan de herrijzing uit de onderdrukking."

Vanaf oktober 1944 werd het klooster een opvangplaats voor
ontheemden. Voor kinderen die zouden afreizen naar Overijssel
waar de voedselsituatie beter was. Ook geëvacueerde gezinnen,
die op last van de Duitsers hun huis moesten verlaten,
konden bij de zusters terecht. Voor verzwakte en daarom
afgekeurde dwangarbeiders, die door de Duitsers naar
Nederland waren teruggestuurd, was het klooster eveneens
een toevluchtsoord, net als voor gevluchte tewerkgestelden,
die soms dagen hadden gelopen, en voor talloze anderen.
Exacte aantallen ontbreken, maar in de loop van de
maanden werden circa 10.000 mensen opgevangen.

Er was ruimte voor opvang doordat de twee aangrenzende
scholen leeg stonden. Aan het einde van de oorlog kwamen
er geen kinderen meer naar school.

De berooide, hongerige en vaak zieke ontheemden konden
in het klooster op krachten komen.
In de kelder was een douche die ze konden gebruiken,
en hun kleren werden ontluisd en gewassen. Ze werden
zo nodig tegen schurft behandeld en ze kregen te eten.
Daarna konden zij hun reis naar familie of andere
bekenden voortzetten.

Op de binnenplaats van het klooster was een gaarkeuken
ingericht, die ook voor veel bewoners van Wijk C
gedurende de hongerwinter uitkomst bood.
De gaarkeuken werd bereikt via de Jacobskerksteeg.
Er werd tijdens de hongerwinter per week aan zo’n 
2000 mensen eten uitgedeeld. Onderduikers die in het
klooster een plek hadden gevonden, hielpen bij het
klaarmaken van het eten.

De zusters liepen vele kilometers met sleetjes,
karretjes en soms een poppenwagen om voedsel te halen.
Uit de Stad Gods sept.1945: “…al was alles bij elkaar nog
niets anders dan ’n druppel in een zee van ellende,
we hebben samen hier, priesters, zusters en leken meer
dan ooit,één van hart, gedaan wat we konden.”

De inventieve pastoor Van Nuenen hielp mee om in voedsel
en andere benodigdheden te voorzien.
Na de oorlog verrichtten de zusters sociaal werk in Wijk C,
zij gaven les op de aangrenzende scholen en zorgden voor
de meisjes en vrouwen die met hun kinderen toevlucht zochten
in het al kort voor de oorlog gestichte Meisjesstad.
Voorts breidden zij hun activiteiten naar andere steden uit.

Bijschrift bij de afbeeldingen:

Foto van mannen bij het loket:

Een paar sterk vermagerde mannen staan voor het loket
waarachter een zuster zit, die hen inschrijft. Waarschijnlijk
zijn het mannen die, nadat ze in Duitsland verplicht
tewerkgesteld waren, door de Duitsers waren gerepatrieerd,
als zijnde overtollig en te zwak.

Foto van tekstbord:

Om de grote toeloop tot het klooster in goede banen te
leiden werd een bord naast de voordeur aan de Waterstraat
gespijkerd. Vele duizenden mensen zouden zo geholpen
worden in de school op Oudegracht 33, in het klooster
op de Waterstraat en in de binnentuin, bereikbaar via de
Jacobskerksteeg, waar de gaarkeuken was.

Foto van etende kinderen:

Tegen het eind van de oorlog werden groepen kinderen
naar het Noorden en Oosten van het land gestuurd, omdat
daar meer eten was. Voordat ze vertrokken kregen ze nog
een maaltijd bij de zusters Augustinessen.

                            **************************